1. Πόσο κοντά του αισθάνεται ο μέσος πολίτης τον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή; Μήπως το λεγόμενο έλλειμμα δημοκρατικής νομιμοποίησης των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκαλεί αντίστοιχο έλλειμμα εμπιστοσύνης;

Να απαντήσω σε τρία επίπεδα: σε ό,τι αφορά το γενικό ζήτημα που θέτετε, είναι προφανές ότι νομιμοποίηση και εμπιστοσύνη αποτελούν σχεδόν δύο όψεις του ιδίου νομίσματος, εφόσον και οι δύο εδράζονται στις παραστάσεις και προσλήψεις που ανά πάσα στιγμή έχουν οι πολίτες για τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε ό,τι αφορά τον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή, θα έλεγα ότι εκείνοι οι πολίτες που γνωρίζουν την ύπαρξη του Διαμεσολαβητή, σαφώς αισθάνονται κοντά στο θεσμό, εφόσον ο μεν βαθμός συμμόρφωσης των ευρωπαϊκών θεσμών με τις υποδείξεις του Διαμεσολαβητή είναι ιδιαίτερα υψηλός, η δε εξυπηρέτηση ακόμα και όσων οι αναφορές είναι εκτός αρμοδιότητας του Διαμεσολαβητή προσεγγίζει το 70%. Σημειώνω επιπλέον ότι, σύμφωνα με μετρήσεις που έγιναν για το Ευρωβαρόμετρο κατά τη διάρκεια του 2007, ένα ποσοστό 40% των ευρωπαίων πολιτών δηλώνει ότι γνωρίζει την ύπαρξη του θεσμού και ένα άλλο 40% ότι δεν τον γνωρίζει. Ταυτόχρονα, ένα 35% δηλώνει ότι εμπιστεύεται το θεσμό. Αν και είναι πολύ δύσκολο να συναγάγει κανείς αξιόπιστα συμπεράσματα από τόσο γενικές ερωτήσεις, θα έλεγα ότι τα στοιχεία αυτά δεν τεκμηριώνουν την άποψη ότι η σχέση του μέσου πολίτη με το Διαμεσολαβητή χαρακτηρίζεται καταρχήν από έλλειμμα εμπιστοσύνης.

2. Με βάση τις εμπειρίες σας από τις θέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη και του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή, εκτιμάτε ότι οι δύο αυτοί θεσμοί ακολουθούν κατά βάση παρόμοια ή διαφορετικά πρότυπα ως προς την εσωτερική οργάνωση, τον τρόπο παρέμβασης, τη σχέση με τη διοίκηση και την αντιμετώπιση των πολιτών;

Σε ένα πρώτο επίπεδο, θα έλεγα ότι τα πρότυπα που ακολουθούν οι δύο θεσμοί χαρακτηρίζονται από σημαντικές ομοιότητες. Αυτό είναι και φυσικό, μια και το έργο και η εν γένει αποστολή του ombudsman, τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή έννομη τάξη αλλά επίσης και στις κοινωνίες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας όπου έχει αποκτήσει βαθιές ρίζες, έχει ένα συγκεκριμένο εννοιολογικό περιεχόμενο, που, σε γενικές γραμμές, συγκροτείται γύρω από τρεις μεγάλους άξονες: τη διαφύλαξη της νομιμότητας, την προαγωγή της ορθής διοίκησης και την προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πέραν αυτού, όμως, τα πράγματα διαφοροποιούνται σημαντικά, ιδίως σε ό,τι αφορά τα συγκεκριμένα ερωτήματα που μου θέτετε. Ειδικότερα, η εσωτερική οργάνωση διαφέρει κατ’ ανάγκην, εφόσον τα βασικά ζητήματα που απασχολούν ένα εθνικό διαμεσολαβητή, αυτά, δηλαδή, που αφορούν το κοινωνικό κράτος (συντάξεις, υγεία, κοινωνική ασφάλιση, εκπαίδευση), δεν απαντώνται στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια και εξ ορισμού εκφεύγουν των αρμοδιοτήτων της. Μια δεύτερη μεγάλη, ουσιαστική θα έλεγα, διαφορά προκύπτει από το γεγονός ότι το κράτος δικαίου είναι βαθιά εδραιωμένο στον νομικό πολιτισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ, αντίθετα, είναι αδύναμο στα καθ’ ημάς. Άμεσο αποτέλεσμα αυτής της διαφοράς είναι ότι η φύση και η δομή των αποφάσεων του Διαμεσολαβητή όσο και της αλληλογραφίας του με τις δημόσιες υπηρεσίες έχει σχεδόν αποκλειστικά νομικό χαρακτήρα. Κατ’ επέκταση, το σύνολο σχεδόν των χειριστών αναφορών στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή απαρτίζεται από νομικούς. Σε ένα τρίτο επίπεδο, η σχέση με τη δημόσια διοίκηση είναι επίσης διαφορετική με δεδομένη τη μεγάλη διαφορά ποιότητας που χαρακτηρίζει αφενός την ευρωπαϊκή δημόσια διοίκηση, όπου η στελέχωση γίνεται ιστορικά με αξιοκρατικά κριτήρια και με αυστηρές και διαφανείς διαδικασίες, και αφετέρου την ελληνική δημόσια διοίκηση, όπου δυστυχώς η στελέχωση έχει ιστορικά ακολουθήσει πελατειακές και μη αξιοκρατικές λογικές και κριτήρια. Ένα απτό και άμεσα ορατό αποτέλεσμα αυτών των διαφορών είναι ότι, καταρχήν, το περιεχόμενο των αναφορών αλλά και της αλληλογραφίας που ανταλλάσσεται μεταξύ Διαμεσολαβητή και δημόσιας διοίκησης είναι «υψηλής ποιότητας», με την έννοια του ότι αφορά ουσιαστικά ζητήματα ερμηνείας των κειμένων διατάξεων και όχι το εάν ή όχι οι υπηρεσίες απάντησαν στον πολίτη, κ.λπ. Τέλος, στο επίπεδο της αντιμετώπισης των πολιτών, θα έλεγα ότι εκεί βλέπω περισσότερο σύγκλιση παρά απόκλιση μεταξύ των δύο θεσμών. Θεωρώ ότι η εξήγηση θα πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι η στελέχωση του Συνηγόρου του Πολίτη έγινε εξ αρχής και συνεχίζει να γίνεται με αξιοκρατικά κριτήρια, γεγονός που κατέστησε δυνατή την εκτροφή και ανάπτυξη ενός διοικητικού πολιτισμού εξυπηρέτησης του πολίτη παρόμοιου με αυτόν που έχει υιοθετήσει και ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής από καταβολής του.

3. Έχει κατορθώσει η ελληνική δημόσια διοίκηση να προσεγγίσει τις αντιλήψεις των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως προς το περιεχόμενο και τη δεσμευτικότητα της αρχής της «χρηστής διοίκησης»;

Εν μέρει, η απάντησή μου στο προηγούμενο ερώτημα καλύπτει και αυτό. Με άλλα λόγια, όσο η έννοια του κράτους δικαίου παραμένει αδύναμη στην Ελλάδα τόσο και οι αντιλήψεις μιας εθνικής δημόσιας διοίκησης, η οποία σε μέγιστο βαθμό στελεχώθηκε με διαδικασίες και κριτήρια πολιτικά-πελατειακά και όχι αξιοκρατικά, δεν θα μπορούν να προσεγγίζουν αυτές της αντίστοιχης ευρωπαϊκής σε ό,τι αφορά τη δεσμευτικότητα της αρχής της ορθής διοίκησης. Επισημαίνω χωρίς ο χώρος να μου επιτρέπει να το αναπτύξω ότι η έννοια της «ορθής διοίκησης», όπως αυτή γίνεται κατανοητή στην έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αποδίδεται με τους όρους «good» ή «sound administration» στα αγγλικά και «bonne administration» στα γαλλικά, είναι ευρύτερη από τον παραδοσιακό ελληνικό όρο της «χρηστής διοίκησης» και εδράζεται σε μια αντίληψη περί ποιοτικής διαφοράς μεταξύ νομιμότητας και ορθής διοίκησης, την οποία έχει αποδεχθεί και η νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων.

4. Στη δεκαετία του ’90, το μόρφωμα των Ανεξάρτητων Αρχών αποτέλεσε νεωτερισμό για την Ελλάδα. Σήμερα το ελληνικό πολιτικό σύστημα έχει πια αφομοιώσει αυτόν τον νεωτερισμό ή εξακολουθεί να εμφανίζει τάσεις αμφισβήτησής του;

Σε ό,τι με αφορά, η εισαγωγή του μορφώματος, όπως το αποκαλείτε, των Ανεξάρτητων Αρχών στην Ελλάδα, ταυτίζεται με την υιοθέτηση από το πολιτικό μας σύστημα ενός εναλλακτικού υποδείγματος δημοκρατίας, στόχος του οποίου είναι να διασφαλίσει την ενίσχυση του κράτους δικαίου και των θεσμών στο πλαίσιο της δημοκρατίας μας. Με άλλα λόγια, να διασφαλίσει μια μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ της πλειοψηφικής λογικής που διέπει τη δημοκρατία και της λογικής της προάσπισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών και των μειονοτήτων, την οποία κατ’ εξοχήν εκφράζει το κράτος δικαίου. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό υπόδειγμα, το οποίο ο καθηγητής Νίκος Αλιβιζάτος έχει προσφυώς αποκαλέσει «δημοκρατία των αντιβάρων» και στο οποίο το ίδιο το κράτος αναθέτει σε θεσμικά αντίβαρα, όπως οι ανεξάρτητες αρχές, την ευθύνη για τη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Έπεται λογικά ότι η άσκηση αυτής της αποστολής συνεπάγεται το συνεχή και καθημερινό έλεγχο του κράτους και των υπηρεσιών του από τα θεσμικά αυτά αντίβαρα. Η αυξημένη λογοδοσία και διαφάνεια στις οποίες κατατείνει η λογική του υποδείγματος αυτού λειτουργεί προς όφελος της κοινωνίας ως συνόλου και των πολιτών ως ατόμων.

Με αυτά τα δεδομένα, θα έλεγα ότι χρειάζεται χρόνος για να εσωτερικευθούν επαρκώς και να γίνουν πλήρως κατανοητές οι βαθύτερες επιπτώσεις του νεοπαγούς για το πολιτικό μας σύστημα και τη συνδεόμενη με αυτό έννομη τάξη μας εγχειρήματος. Ενός εγχειρήματος που αφίσταται ριζικά του παραδοσιακού υποδείγματος που διέπει το πολιτικό μας σύστημα, το οποίο στο μεν σκέλος του κράτους δικαίου πάσχει από την αδύναμη νομιμοποίηση της διάκρισης ιδιωτικού και δημοσίου χώρου που χαρακτηρίζει το σύνολο των μεταοθωμανικών κοινωνιών, στο δε σκέλος της δημοκρατίας υπερτονίζει (εάν δεν στηρίζεται αποκλειστικά σχεδόν) την πλειοψηφική λογική της εις βάρος των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ατόμων ή των μειονοτικών ομάδων.

Άποψή μου είναι ότι η προϊούσα ένταξη της χώρας μας στην έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα λειτουργήσει, αργά αλλά σταθερά, ως μηχανισμός κοινωνικοποίησης και νομιμοποίησης της λογικής του νέου για τα ελληνικά πράγματα υποδείγματος και θα καταδείξει τη σημασία των ανεξάρτητων αρχών για την ποιότητα της δημοκρατίας μας. Μια τέτοια εξέλιξη, για την οποία αξίζει όλοι οι πολίτες να αγωνιστούν, θα καταστήσει δυνατή την αναβάθμιση της ποιότητας της δημοκρατίας μας.